بحران بی‌آبی؛ چاهی که هیچ وقت خشک نمی‌شود!

حفر چاه‌های عمیق در ایران، بعد از سال 1340 و در پی اصلاحات ارضی در کشور به شدت گسترش یافت و در نیمه دوم دهه 1350 به اوج خود رسید. کشاورزان در آن دوره، چاه‌های عمیق را به چشم چاهی که هیچ وقت خشک نمی‌شود می‌دیدند! اما دریغ که همین چاه‌های عمیق، بلای جان سفره‌های آب زیرزمینی و عامل بحران خشکسالی هستند.

اما واقعیت این است که این منابع محدود بوده و وابسته و برداشت بی‌رویه از آن‌ها نه تنها بحران ایجاد می‌کند، بلکه حتی اصلاح آن ممکن است غیر ممکن باشد. در این مقاله، به بررسی چگونگی تأثیر چاه‌های عمیق بر بحران خشکسالی، پیامدهای آن و راهکارهای مدیریت پایدار این منابع می‌پردازیم.

برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و اثرات آن

حفره چاه‌های عمیق محدود به دهه 40 و 50 نماند. این روند متاسفانه حتی تا امروز نیز متوقف نشده است. بلکه حتی به واسطه ابزارهای بهتر و قوی‌تر مثل پمپ و کفکش، برداشت آب از منابع زیرزمینی ساده‌تر و سریع‌تر هم شده است.

در واقع در حال حاضر در وضعیتی گرفتار شده‌ایم که ترکیب پیشرفت تکنولوژی و وجود ابزارهای بهتر در کنار نبود قانون‌گذاری درست، نظارت کامل و پیگیری اجرای قانون، ما را در وضعیت بحرانی که هر روز وخیم‌تر می‌شود قرار داده است.
تصور عمومی این است که آب‌های زیرزمینی، مانند چاهی بی‌پایان، همیشه در دسترس هستند. اما این تصور نادرست است. برداشت بیش از حد، سرعت جایگزین شدن طبیعی این منابع را کاهش داده و در بسیاری از مناطق، سطح آب‌های زیرزمینی به‌شدت افت کرده است. 

وضعیت به نحوی شده است که در برخی مناطق، حتی یک کفکش قدرتمند هم قادر به استخراج آب از این چاه‌ها نیست. چرا که در عمل سفره‌های زیرزمینی خشک شده و آبی باقی نمانده است.
این برداشت‌های بی‌رویه پیامدهایی نظیر کاهش دسترسی به آب برای مصارف خانگی، کشاورزی و صنعتی، فرونشست زمین، ایجاد فروچاله‌های ویرانگر و در نهایت وقوع بحران آب در بسیاری از مناطق روستایی و شهری به همراه دارد.

به زبان ساده، چاه‌های عمیق که روزی به‌عنوان راه‌حل شناخته می‌شدند، خود به چالشی بزرگ تبدیل شده‌اند. چاهی که روزی تصور می‌شد هیچ وقت خشک نمی‌شود، امروز عامل اصلی خشکسالی است.

چاه‌های عمیق و بحران خشکسالی

خشکسالی، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های زیست محیطی قرن حاضر است. این بحران در ایران فقط تحت تاثیر حفر چاه‌های عمیق ایجاد نشده است. عواملی مثل گرمایش زمین، کاهش بارندگی به دلایل مختلف و… نیز جزو این عوامل هستند. اما بدیهی است که این مسئله در کشور ما رابطه مستقیمی با برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی دارد.
چاه‌های عمیق که برای استخراج آب از لایه‌های زیرزمینی طراحی شده‌اند، معمولاً برای تأمین نیازهای بزرگ کشاورزی و صنعتی به کار می‌روند. اما به دلیل عدم برنامه‌ریزی و نظارت، این چاه‌ها به‌جای کاهش بحران آب، به منبعی برای تشدید خشکسالی تبدیل شده‌اند.

با هر بار برداشت از چاه‌های عمیق، آب بیشتری از سفره‌های زیرزمینی تخلیه می‌شود، در حالی که بازسازی این منابع ممکن است دهه‌ها یا حتی قرن‌ها طول بکشد.

شاید اگر چند دهه قبل کسی به این موضوع می‌پرداخت، چندان مورد توجه قرار نمی‌گرفت یا به راحتی تایید نمی‌شد. اما امروز با مشاهده فرونشست زمین و حتی فروچاله‌های ترسناک در شهرهایی مثل تهران، اصفهان و شیراز، هیچ کس نمی‌تواند این حقیقت را کتمان کند.
پیامد دیگر برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی آب، کاهش کیفیت آب است. در بسیاری از موارد، چاه‌هایی که از عمق بیشتری آب می‌کشند، به آب شور می‌رسند که برای کشاورزی و آشامیدن مناسب نیست. این دقیقا اتفاقی است که برای کشاورزان اصفهانی افتاده است. این وضعیت نه تنها بر منابع آبی بلکه بر کل اکوسیستم اثرات مخربی دارد.

راهکارها و مدیریت منابع آب برای جلوگیری از بحران خشکسالی

برای مقابله با بحران خشکسالی و جلوگیری از خشک شدن سفره‌های آب زیرزمینی، نیازمند تغییر رویکرد در مدیریت منابع آبی هستیم. مواردی زیر، اقداماتی هستند که پس از بررسی کارشناسی دقیق، احتمالا برای خروج از این بحران، قابل استفاده هستند.

1. کنترل حفر چاه‌های عمیق جدید
2. بازسازی سفره‌های زیرزمینی
3. افزایش آگاهی عمومی

یکی از اولین گام‌ها، وضع قوانین سخت‌گیرانه برای جلوگیری از حفر چاه‌های عمیق جدید است. باید برداشت از چاه‌های موجود به صورت دقیق نظارت شود تا میزان برداشت با میزان تغذیه سفره‌های زیرزمینی متناسب باشد.

تکنیک‌هایی مانند تزریق آب‌های سطحی به چاه‌ها و ایجاد سدهای زیرزمینی می‌توانند به تغذیه مجدد این منابع کمک کنند. البته بدیهی است پیش از اجرای چنین اقداماتی، باید ابعاد مختلف کار بررسی و اثرات جانبی آن سنجیده شود. سپس در صورتی که پیامدهای مخرب دیگری به همراه ندارند اجرایی شود. این اقدامات نیازمند سرمایه‌گذاری بلندمدت و همکاری گسترده بین دولت، جامعه و بخش خصوصی است.

به طور کل، یکی از اساسی‌ترین راهکارها، گسترش آگاهی عمومی درباره اهمیت آب و مدیریت منابع آبی در جامعه است. ایجاد آگاهی درباره بحران خشکسالی و تاثیرات منفی مصرف بی‌رویه آب، می‌تواند به کاهش مصرف آب و ایجاد عزم ملی برای عبور از این بحران کمک قابل توجهی داشته باشد.

اهمیت تکنولوژی در عبور از بحران آب

حقیقت این است که بخش کشاورزی، بیشترین مصرف آب و بیشترین هدر رفت آب را دارد. بنابراین در صورتی که مدیریت مصرف بهینه آب در این بخش اجرایی شود، بسیاری از مشکلات رفع می‌شود. اجرای این مهم به واسطه استفاده از تکنولوژی‌های روز و نظارت و مدیریت مستمر و البته سرمایه گذاری در این بخش، محقق خواهد شد.

استفاده از تجهیزات با کیفیت مثل انواع کفکش می‌تواند به کاهش هدر رفت آب کمک کند. امروزه به لطف صنعتگران داخلی همچون شرکت توان تک به عنوان اولین تولید کننده کفکش در ایران، این محصول با کیفیتی در حد بهترین نمونه‌های اروپایی و بالاترین استانداردها ساخته می‌شود.

هر چاهی، روزی خشک می‌شود!

چاه‌های عمیق، همان طور که از عنوان این مقاله برمی‌آید، شاید در ظاهر چاه‌هایی بی‌پایان به نظر برسند، اما در حقیقت، منابعی محدود و شکننده هستند. برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی نه تنها باعث کاهش این منابع شده، بلکه به بحران خشکسالی در کشور دامن زده است.

برای مقابله با این بحران، نه تنها نیازمند تغییر نگرش مدیریتی به این مسئله هستیم، بلکه باید با استفاده از تجهیزات مدرن، هر چه بیشتر مانع هدر رفت آب شویم.